Horizontale verantwoording moet kans krijgen

Horizontale verantwoording is hot. Het heeft te maken met het verdwijnen van hiërarchie en het besef dat je niet alles vanuit de top kunt regelen. Maar geven we horizontaal verantwoorden wel een kans?

Mensen in onze samenleving zijn veel gelijkwaardiger aan elkaar dan vroeger. Mondige mensen voelen zich niet ondergeschikt aan gezag. Dat gezag moet zijn vertrouwen verdienen. De samenleving is “horizontaler in haar verhoudingen”. 

Dat geldt niet voor het politieke bestuur. Dat blijft vanuit verticale, hiërarchische gezagsverhoudingen opereren. Is er iets mis in het dorpje Limbrigt waar een corporatiedirecteur geld verdient aan een plaatselijke transactie en de voorzitter van de Raad van Commissarissen in een riant huis woont, dan gaat er een seintje naar de minister. De minister moet dan onderzoek doen, rapporteren en ingrijpen. Een probleem wordt pas serieus genomen als de minister in de Tweede Kamer ter verantwoording is geroepen!

Je zou zeggen dat er veel te winnen is als de verantwoording directer aan betrokkenen en belanghebbenden plaatsvindt. Dus niet de ambtenaar die het uitlegt aan de wethouder die rapporteert aan de minister die de Tweede Kamer informeert waarna de politicus de boze burger informeert. Het is beter een rechtstreekse discussie te hebben tussen ambtenaar en burger. Of de woningcorporatie, die natuurlijk al heel veel contact heeft met huurders over zaken rond de woning geeft rechtstreeks uitleg over de inzet van het geld, de waarborgen om te voorkomen dat er mensen met het geld vandoor gaan of investeringen in dubieuze projecten starten.

Probleem is wel dat wij, burgers, er nog niet aan gewend zijn en er niet altijd in geïnteresseerd zijn.

Neem het Kadaster. Het Kadaster registreert en verstrekt gegevens over de ligging van vastgoed in Nederland en de daarmee samenhangende rechten, zoals eigendom en hypotheek. Dat brengt rechtszekerheid: we weten wat van wie is en waar grenzen lopen. Het Kadaster is een Zelfstandig Bestuursorgaan, een organisatie die overheidstaken uitvoert, maar die niet direct onder het gezag van een ministerie valt. De minister kan door het parlement alleen worden aangesproken op de wijze waarop deze bevoegdheden worden uitgeoefend, van directe parlementaire controle op doen en laten van het ZBO kan geen sprake zijn. Dat heeft voordelen, omdat de minister zijn verantwoordelijkheid eigenlijk helemaal niet kan waarmaken. Maar hoe gaat het nu met het Kadaster?

Het Kadaster doet het vrij goed. Dat kunnen we zien uit de verantwoording van de organisatie, maar ook doordat de organisatie zich laat visiteren. Die visitatierapporten zijn openbaar. Daarin kunnen we lezen “Het Kadaster verkeert in goede vorm en is bezig met een belangrijke transitie van een traditionele meter-gegevensbeheerder naar een geavanceerde geo-informatiebeheerder en -dienstverlener. Zo hier en daar vliegen wat spaanders in het rond maar de vooruitgang is gestaag en grote ongelukken zijn uitgebleven. Het Kadaster is niet feilloos maar vervult zijn traditionele taken wel met grote precisie. Het Kadaster verantwoordt zich tegenover de Nederlandse samenleving uitvoerig en correct. Het Kadaster behoort tot de toonaangevende kadasters in Europa en tot de vooraanstaande ZBO’s in Nederland.”

Zo verantwoordt het Kadaster zich aan het publiek en laat het zich controleren door een visitatiecommissie. Dat gaat dus niet verticaal: via de minister en het parlement, maar horizontaal; direct aan ons. Maar wie leest die dingen, behalve ik? Horizontale verantwoording heeft nog geen echte kans gekregen.

Daar zou wat mee moeten gebeuren. Er is geen club van belastingbetalers die die visitaties volgt en met het Kadaster in gesprek gaat. Er is wel een gebruikersraad, maar die wordt ongetwijfeld vertroeteld door de bestuurders. In de evaluatie van de verzelfstandiging van het Kadaster staat “De Gebruikersraad zou slagvaardiger kunnen optreden”. Mijn ervaring met gebruikersraden is dat clubs die heel vaak contact hebben en groot belang hebben veel actiever zijn dan gewone burgers. Het hoeft niet zo te zijn, maar we weten het niet.

Mijn idee is dat er een vaste club zou komen om die visitaties te bekijken en te volgen of de ZBO's de in de visitatie opgemerkte gebreken opgepakt worden. Een burgerwacht die zich niet specifiek richt op het Kadaster, maar al die ZBO's volgt. 

Duur? Dat is de vraag. Als je het onder de minister laat vallen lijkt dat geen geld te kosten, maar reken maar dat de ambtenaren ervoor zorgen dat de minister uit de wind gehouden wordt. 

En de Tweede Kamer dan? De ZBO's zouden verder aan de Tweede Kamer kunnen rapporteren, met een rapportage van de burgerwacht die de visitaties volgt. 

Belangrijker is dat er een debat kan komen (in de media) over hoe goed de ZBO's het doen. Is dat riskant voor ZBO's? Nee hoor, wie weet krijgen ze zo eindelijk wel het compliment dat ze verdienen!