Het Griekse en Italiaanse probleem nog steeds niet opgelost

We vergeten het bijna, maar er zijn nog steeds problemen met Griekenland en Italië. Landen met een hoge staatsschuld en een zwakke overheid. We kunnen dan naar de politiek kijken of naar de Griekse referenda. Maar misschien moeten we Griekenland en Zuid Italië ook vergelijken met zwakke staten elders in de wereld...

Een interessante verklaring voor de gang van zaken in deze landen levert Fukuyama in zijn boek “Political order and political decay”. Je kunt namelijk Berlosconi's Forza Italia bekijken of de Griekse Pasok en Nea Democratia, maar ook naar de kracht van de overheid.

Fukuyama stelt dat in deze landen de democratie ingevoerd werd zonder dat er een sterke overheid was. Een sterke overheid heeft een apparaat dat niet bouwt op cliëntelisme en corruptie. De beste (technisch bekwame, integere) ambtenaren komen boven drijven. Zij zorgen ervoor dat de politici weten wat ze kunnen beloven en dat ze het waar kunnen maken.

Zuid-Italie en Griekenland lang een speelbal van anderen
Zuid-Italie en Griekenland hebben een geschiedenis waardoor de mensen weinig vertrouwen hebben in de overheid en instituties. Griekenland was lang een provincie van het Ottomaanse rijk, Zuid-Italie de speelbal van Europese koninkrijkjes. Daardoor was het een aanvaarde sport om belasting te ontduiken die toch maar naar een machthebber ver weg ging. Op het moment dat er democratie komt wil de politiek de achterban belonen voor zijn stem. Dat kan met baantjes in het ambtelijk apparaat. Dat levert op korte termijn herkenbare winst op. Omdat het lastig is ambtenaren te ontslaan, komt met elke nieuwe regering een nieuwe groep ambtenaren erbij zonder dat bekeken is of ze nodig zijn en goed zijn.

Hoe droevig ook: de slachtoffers bij de aardbeving in Italië tonen aan hoe zwak de overheid is.  In de jaren na de beving in 2009 werden weliswaar honderden miljoen euro's uitgegeven aan de heropbouw van de regio, maar negen jaar later liggen nog altijd grote delen van het gebied in puin. Geld voor de wederopbouw zou zijn weggesluisd naar de maffia. Ongeveer 30 procent van de sindsdien gebouwde huizen is zo slecht dat ze herbouwd moeten worden.

Vergelijk je noord Italië met het zuiden, dan zie je groot verschil in civic engagement, burgerbetrokkenheid. Onderzoek wijst ook uit dat er een groot verschil is in percentages dat kranten leest, deelneemt in het runnen van georganiseerde sport, en andere betrokkenheid met een bepaalde inzet voor het maatschappelijk leven. Het is “weak or nonexistent ones in the South”. De buren zijn een bedreiging, tenzij het familie is. In het noorden is er betrokkenheid bij de samenleving, meedenken met elkaar en dus zijn er ook oplettende burgers als er iets mis is.

Lastig om op dat moment van Griekenland bezuinigingen te blijven vragen in de hoop dat de situatie verbetert. Fukuyama stelt dat Griekenland niet de stap wist te maken van diverse gemeenschappen naar een samenleving. Niet alleen de geschiedenis met het Ottomaanse rijk, maar ook het kolonelsregime.

Democratie lastig in te voeren van buitenaf
Het is ook goed om je dit te realiseren als je wilt ingrijpen in landen in het middenoosten. Je kunt de politici wegsturen, maar je moet ook iets doen aan de samenleving en het ambtelijk apparaat. Zo heeft in Libië onder Khadaffi wel een verhoogde welvaart gezien, maar geen sterkere samenleving. Khadaffi bleef aan de macht juist door groepen tegen elkaar uit te spelen. Zo groeide er nooit een goed ambtenarenápparaat, want je werd bevorderd om je trouw, niet om je kwaliteit. In Afghanistan in Pakistan, overal zie je een zwakke samenleving met gering onderling vertrouwen. Je kunt dat niet alleen aan de Islam wijten, je kunt ook naar de geschiedenis kijken en zien dat er geen samenleving is opgebouwd, geen sterk onderling vertrouwen is en geen kwalitatief goed ambtenarenapparaat (en geen onafhankelijke rechtsstaat die zorgt dat groepen elkaar kunnen aanspreken als het vertrouwen geschaad wordt). Gebrekkig vertrouwen is anders een logische reactie op slechte ervaringen enblijft bestaan.

In Griekenland moet je de democratie opbouwen in de steden met burgerbetrokkenheid en een goed ambtenarenapparaat en zo laten uitgroeien. Start met Athene in plaats van heel Griekenland te laten bloeden. In Italië zie je ook een stevigere overheid en civiele samenleving in het noorden waar de steden zichzelf bestuurden al lang voor de invoering van de democratie.

Tel je zegeningen
In Nederland is dat er juist wel. Het gaat er niet om hoe breed de scope is van de overheid (onze overheid is heel breed georiënteerd), het gaat er om hoe goed de kwaliteit is. Daar komen in onderstaand plaatje Nederland en Denemarken goed uit, maar ook Singapore, met een beperkte scope. Het ambtenarenapparaat zorgt er met  de samenleving voor dat de politici kunnen weten wat ze beloven en dat waar kunnen maken.

Het is goed om eens stil te staan bij onze zegening van een goed werkend en effectief ambtenarenapparaat, democratische gezindheid en een sterke burgerbetrokkenheid.

Onderling vertrouwen is moeilijk te meten, maar wel enorm belangrijk.